Արցախցիների կարգավիճակի իրավական հիմնախնդիրները 6 ամսից ավելի է՝ չեն լուծվում, քանի որ ի սկզբանե արցախցիներին Հայաստանից օտարելու քաղաքականություն է իրականացվում։
Արցախի դեմ սեպտեմբերի 19-ի ագրեսիայից և սեպտեմբերի վերջին հոկտեմբերի սկզբին բռնի տեղահանումից 6 ամիս անց Արցախի շուրջ 150 հազար բնակիչներ չեն կարողանում լուծել իրենց իրավական կարգավիճակի հետ կապված հակասությունները։ Ամեն ինչ այնքան խառն է, որ ոչ ոք չգիտի, թե ինչ սկզբունքներով ու հիմքերով են լուծվում արցախցիների հետ կապված հարցերը։
Ամենակարևոր հարցն այն է, թե արցախցիների պատմությունը (հարկային, կենսաթոշակային, բիզնես, քաղաքացիական) ամբողջությա՞մբ է ճանաչվում որպես Հայաստանի քաղաքացու պատմություն, թե՞ մաս-մաս։ Եւ ինչո՞ւ է ճանաչվում, ասենք, կենսաթոշակային պատմությունը, բայց չի ճանաչվում հարկայինը։
Բռնի տեղահանումից մեկ ամիս անց ՀՀ կառավարությունը, փաստորեն, ճանաչել է Արցախի ժողովրդի կենսաթոշակային պատմությունը և, հիմք ընդունելով Արցախում աշխատած ստաժն ու կենսաթոշակային հիմնադրամներին կատարված մուծումները՝ դեկտեմբերից վճարում է արցախցիների կենսաթոշակները։
Միաժամանակ կառավարությունը չի արձագանքել Արցախի խորհրդարանի կողմից 2024-ի փետրվարին օրենքի ընդունմանը, ըստ որի արցախցիները կարող են ստանալ կուտակային կենսաթոշակային հիմնադրամներին նախկինում փոխանցված իրենց միջոցները։ Կենտրոնական բանկը, որի երաշխիքներով երկար տարիներ Արցախում գործում էին կուտակային հիմնադրամներ, լղոզված պատասխան է տվել, իսկ ոչ պաշտոնապես արցախցիներին հասկացրել են, որ ՀՀ կառավարությունը կուտակային հիմնադրամներին չի պարտավորեցնելու վերադարձնել գումարը։ Թե ուր է գնալու արցախցիների վճարած 16 միլիարդ դրամը, դեռ ոչ ոք չգիտի։
Միևնույն ժամանակ, ՀՀ կառավարությունը ճանաչեց նաև արցախցիների վարկային պատմությունը՝ պարտավորություն ստանձնելով բանկերի առջև փակել վարկային պարտքերը, քանի որ բանկերը Արցախում գործում էին ՀՀ կենտրոնական բանկի, այսինքն՝ պետության երաշխիքներով։ Եւ ստացվում է, որ ՀՀ կառավարությունը կատարում է իր պարտավորությունները առևտրային բանկերի և կուտակային հիմնադրամների, բայց ոչ արցախցիների նկատմամբ։
Մյուս մեծ անհամապատասխանությունն այն է, որ ՀՀ 070 ծածկագրով անձնագրերով բազմաթիվ արցախցիներ արդեն ունեն անշարժ գույք Հայաստանում։ Միաժամանակ, Հայաստանի կառավարությունը Արցախի բնակիչների բնակարանային աջակցության ծրագրին միանալը պայմանավորում է ՀՀ քաղաքացիության առկայությամբ, այն է՝ 070 ծածկագրով անձնագրի փոփոխությամբ։
Ի դեպ նշենք, որ ՀՀ քաղաքացիություն ստանալու համար գործում է 3 ամիս տեւողությամբ ընթացակարգ։ Այժմ, ինչպես նշում է ՆԳՆ միգրացիոն վարչության պետ Արմեն Ղազարյանը, քաղաքացիություն ստանալու համար դիմել է շուրջ 1500 արցախցի, իսկ ՀՀ նախագահն արդեն քաղաքացիություն է շնորհել 1000-ից ավելի անձի։ Սակայն իրավական խառնաշփոթը հանգեցրել է նրան, որ նույնիսկ քաղաքացիություն և նոր անձնագիր ստանալը չի երաշխավորում, որ Արցախի բնակիչները դառնում են Հայաստանի լիիրավ քաղաքացիներ։
Օրինակ՝ նոր անձնագիր ստացած արցախցիներին նույնականացման քարտ չեն տալիս, քանի որ նրանք «անցյալ չունեն»։ Քաղաքացիություն ստացած Արցախի քաղաքացիների էլեկտրոնային պրոֆիլում չկա կենսագրություն, նախապատմություն՝ ծննդավայր, անցած ճանապարհ և այլն։ Այսինքն՝ արցախցիները չեն կարող ձեռք բերել անձը հաստատող փաստաթուղթ և, համապատասխանաբար, չեն կարող գրանցվել որպես հարկային ռեզիդենտ և ձեռնարկատեր։ Մինչդեռ այն արցախցիները, ովքեր մինչ բռնի տեղահանումը ունեցել են անձը հաստատող փաստաթուղթ, շարունակում են ապահով օգտվել դրանցից և լիարժեք հարկատու են։
Հիմնական անհամապատասխանությունն էլ այն է, որ արցախցիները քաղաքացիություն ստանալիս ներկայացնում են ՀՀ անձնագիր և ստանում ՀՀ անձնագիր, միակ տարբերությունը՝ ծածկագիրն է: Թե կոնկրետ ինչը դուր չի գալիս ՀՀ կառավարությանը 070 ծածկագրում, պարզ չէ, քանի որ նույն ծածկագրից անձնագիր ունեցող անձինք արդեն երկար տարիներ գրանցված են ՀՀ քաղաքացիության գրանցամատյանում։ Բացի այդ, աշխարհի ոչ մի երկիր (գոնե մինչ օրս) չի վիճարկել ՀՀ 070 ծածկագրով անձնագիրը, և միայն Հայաստանի օդանավակայանում են պահանջում այս անձնագրին կցել «ժամանակավոր պաշտպանության» վկայական։
Ընդհանրապես, ամեն ինչ այնքան խառն է, որ պարզ հարց է առաջանում՝ ինչո՞ւ ՀՀ կառավարությունը ի սկզբանե չճանաչեց արցախցիների անձնագրերը որպես քաղաքացիության վկայություն՝ թույլ տալով քաղաքացիություն ստանալ չցանկացողներին փախստականի վկայականներ վերցնել։
Ինչու՞ են մարդկանց մինչ օրս ստիպում փախստականի վկայականներ վերցնել։ Առավել եւս, որ նրանք, ովքեր Հայաստանում փախստականի կարգավիճակ են ստացել, հետո չեն կարող դիմել այլ երկրներում փախստականի կարգավիճակ ստանալու համար։ Այնտեղ նրանց ասում են, որ Հայաստանը, որը ձեզ վերցրել է «ժամանակավոր պաշտպանության» տակ, անվտանգ երկիր է, որտեղ ռասսայական կամ կրոնական խտրականություն չկա։
Կարելի է ենթադրել, որ Հայաստանի կառավարությունը միտումնավոր արատավոր շրջան է ստեղծում արցախցիների համար, որտեղ մարդիկ չեն կարող ստանալ ոչ լիարժեք քաղաքացիություն (նույնականացման քարտ ստանալու և կազմակերպություն գրանցելու ու հարկային ռեզիդենտ դառնալու իրավունք), ոչ էլ միջազգայնորեն ճանաչված փախստականի կարգավիճակ։ Արցախցիները զրկված են նաև ինքնակառավարման, պետական մարմիններ պահպանելու-ստեղծելու և կոլեկտիվ խնդիրները համալիր լուծելու իրավունքից։ Արտագաղթը խրախուսվում է․ պաշտոնական տվյալներով արցախցիների մոտ 10%-ն արդեն լքել է Հայաստանը, շատերն էլ սպասում են ուսումնական տարվա ավարտին՝ հեռանալու համար։
Ավելին, եթե նախկինում խոսվում էր արցախցիների՝ Արցախ վերադառնալու իրավունքի մասին, ապա այժմ այդ խոսակցությունները լիովին դադարել են։ Եվ ստացվում է, որ արցախցին, որպես համայնք, միտումնավոր ատոմացվում է, իրավական հարցերը շփոթում են ու լուծվում են միայն այն սոցիալական խնդիրները, որոնց չլուծումը կարող է հասարակական բողոքի հիմք դառնալ։
Նաիրա Հայրումյան