2023 թվականի հոկտեմբերի 3-ին Հայաստանի խորհրդարանը, ավելի ճիշտ՝ իշխող Քաղաքացիական պայմանագիրը վավերացրեց Միջազգային քրեական դատարանին միանալու մասին Հռոմի ստատուտը։ Այսուհետ դատարանի իրավասությունը տարածվում է Հայաստանի տարածքի վրա։
2020 թվականի պատերազմից, 2023 թվականի սեպտեմբերի 19-ի ագրեսիայից, արցախցիների արտաքսումից հետո, Բաքվի կողմից Արցախի ռազմաքաղաքական ղեկավարության մի շարք ներկայացուցիչների ձերբակալություններից, նախկին նախագահների և զորահրամանատարների անհայտ ճակատագրից հետո եւ հոկտեմբերի 5-ին Գրանադայում կայանալիք հանդիպման նախօրեին Հռոմի ստատուտի վավերացումը չարագուշակ է թվում։
Ելույթ ունենալով խորհրդարանում՝ միջազգային իրավական հարցերով Հայաստանի ներկայացուցիչ Եղիշե Կիրակոսյանն ասաց, որ հարցը կրկին արդիական է դարձել Հայաստանի տարածքում ադրբեջանական զինուժի հարձակումից և նրանց կողմից ռազմական հանցագործություններ կատարելուց հետո։ Վավերացումը հնարավորություն կտա ադրբեջանական զինուժին պատասխանատվության ենթարկել և ապագայում կանխել նմանատիպ հանցագործությունները, հատկապես, որ Ադրբեջանի զինված ստորաբաժանումները մնում են Հայաստանի տարածքում։
Կիրակոսյանը պարզաբանեց, որ դատարանն իրավասու չէ այլ երկրի տարածքը զավթելու հարցերով, սակայն իրավասու է քննարկել անդամ երկրի տարածքում կատարված ցանկացած հանցագործություն։ Դատարան կարող է ներկայացվել նաև Լեռնային Ղարաբաղից հայերին բռնի տեղահանելու հայցը։
Սակայն Արցախի և Հայաստանի սահմանադրական տարածքի դեմ ագրեսիան, քաղաքական և իրավական հարցում Հայաստանի իշխանության գործողությունները (ավելի ճիշտ՝ անգործությունը), քաղաքական խնդիրների փոխարինումը «մարդասիրականով» եւ այլն հուշում են, որ Հայաստանի գործող իշխանությունը դատի չի տա Բաքվին։ Ուրեմն ինչո՞ւ էր անհրաժեշտ շտապ վավերացնել ստատուտը։
Ռուսամետ ընդդիմությունը և Մոսկվան պնդում են, որ Հռոմի ստատուտի վավերացումն ուղղված է Ռուսաստանի դեմ. ՄՔԴ-ն մի քանի ամիս առաջ Վլադիմիր Պուտինին ձերբակալելու օրդեր է տվել։ Քաղաքացիական պայմանագիրը պնդում է, որ վավերացումն ուղղված չէ Ռուսաստանի դեմ, Պուտինին էլ չեն ձերբակալի, բայց ընդդիմությունը դեմ է և ասում է, որ Հռոմի ստատուտի ընդունումը «հակասահմանադրական է»։
Ինչու՞ Հայաստանի Սահմանադրական դատարանը 2004 թվականին որոշեց, որ Հռոմի ստատուտը հակասում է Հայաստանի Սահմանադրությանը։ Ի՞նչ է իրականում թաքնված դրա ներկայիս հրատապ վավերացման հետևում։ Արդյո՞ք սա կապված է առաջիկա «խաղաղության պայմանագրի» նախապատրաստման հետ, որը հոկտեմբերի 5-ին Իսպանիայի Գրանադայում քննարկվելու է Հայաստանի, Ադրբեջանի և ԵՄ երկրների ղեկավարների կողմից։
Փաշինյանն ու Ալիևը Եվրոպական խորհրդի ղեկավարի միջնորդությամբ խոսել են «խաղաղության պայմանագրի» մասին 2022 թվականի նոյեմբերին, երբ Փաշինյանը «Ղարաբաղը Ադրբեջանի կազմում ճանաչեց»։ Սրանից անմիջապես հետո Հայաստանում ակտիվացել է Հռոմի ստատուտի վավերացման գործընթացը (Պուտինին ձերբակալելու օրդեր է տրվել միայն 2023 թվականի մարտին)։
Հայաստանը Հռոմի ստատուտը ստորագրել է դեռ 1999 թվականին, սակայն այն չի վավերացրել, քանի որ 2004 թվականին Հայաստանի Սահմանադրական դատարանը ստատուտը ճանաչել է մասնակի հակասահմանադրական։ Սահմանադրական դատարանի որոշման մեջ ասվում է, որ «Միջազգային քրեական դատարանի կանոնադրության մասին համաձայնագրում ամրագրված պարտավորությունը, համաձայն որի Միջազգային քրեական դատարանը լրացնում է Հայաստանի Հանրապետության քրեական իրավասության ներպետական մարմինները, չի համապատասխանում Սահմանադրությանը»։
«Հայաստանի Հանրապետությունում արդարադատությունն իրականացնում են միայն ՀՀ դատարանները՝ Սահմանադրությանը և օրենքներին համապատասխան»:
Սահմանադրական դատարանը նաև նշել է Հռոմի կանոնադրության 105-րդ հոդվածը, որը «բացառում է ներման իրավունքի իրացումը և համաներման հնարավորությունը ներպետական ընթացակարգերով դատապարտվածների համար», որը չի համապատասխանում երկրի Սահմանադրությանը:
Ընդդիմությունը Հռոմի ստատուտը վավերացնելու կառավարության որոշումը անվանել է «ծայրահեղ քաղաքական կուրություն», որը հղի է «անկանխատեսելի հետեւանքներով»։
Ի՞նչ հետեւանքների մասին է խոսքը։ Հիշեցնենք, որ «խաղաղության պայմանագիրը» ներառում է նաև «ռազմական հանցագործների» հարցի լուծում. Բաքուն մեկ անգամ չէ, որ անուղղակիորեն պահանջել է արտահանձնել 1991-94 և 2016 թ-ի պատերազմներում հայերի հաղթանակին նպաստած ռազմական և քաղաքական գործիչներին։ Այդ մարդկանցից շատերը գտնվում են Հայաստանի տարածքում, մի քանիսն Ադրբեջանի կողմից միջազգային հետախուզման մեջ են։
2004 թվականին մտահոգությունները անուղղակի վերաբերում էին նաև այն անձանց ճակատագրին, որոնց այլ երկրները կարող էին մեղադրել «ռազմական հանցագործությունների» մեջ։ Այդ իսկ պատճառով ՀՀ Սահմանադրությունը սահմանեց, որ նրանք կարող են դատվել միայն Հայաստան դատարանների կողմից, իսկ ներման ու համաներման իրավունքը նույնպես պետք է իրականացվի ներպետական ընթացակարգով։
Հիմա, փաստորեն, այդ արգելքները հանվել են։
Արդյո՞ք այդ անձանց վրա կտարածվի Հռոմի ստատուտը, և արդյոք Երևանը «ստիպված» կլինի Հայաստանի և Արցախի նախկին ռազմաքաղաքական ղեկավարությանը հանձնել Հաագային։
Նաիրա Հայրումյան
Forrights.am-ը «Լրագրողներ հանուն մարդու իրավունքների» ՀԿ-ի իրավական-լրատվական կայքն է:
Մեր առաջնահերթ նպատակը մարդու իրավունքների պաշտպանությունն է հրապարակայնացման միջոցով: