«Ուզում են թնդանոթով կրակել ծիտիկների վրա». Արա Ղազարյանը «Տեսալսողական մեդիայի» նոր կարգավորումների մասին

Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի համար նոր օրենսդիրները նոր տերմին են հորինել՝ տեսալսողական մեդիա, նաև վերահսկողության նոր մակարդակ, որը սահմանվել է  «Տեսալսողական մեդիայի» մասին օրենքով: Տերմինն ինքին հաջողված չէ, քանի որ իմաստով ներառում է նաև ինտերնետ հեռուստատեսությունները, որոնք սակայն այս օրենքի կարգավորման դաշտից դուրս են: Թեև նոր օրինագծի 4-րդ հոդվածով սահմանված է, որ տեսալսողական տեղեկատվության գրաքննությունն արգելվում է, այլ կետերով պետությանը հեռուստա-ռադիո ընկերությունների գործունեությանը միջամտելու լայն հնարավորություններ են տրված:

8-րդ հոդվածով, որը կոչվում է «Կարևոր իրադարձությունների մասին տեղեկություն ստանալու իրավունք», սահմանված են կետեր, որոնց  ուժով կարգավորող մարմնին, այն է՝ Հեռուստատեսության և ռադիոյի հանձնաժողովին իրավունք է վերապահվում որոշումներ ընդունել անկախ լրատվամիջոցի փոխարեն: Այս հոդվածը սահմանում է. «Հեռարձակողները, որոնց ծրագրերում առկա են լրատվական բնույթի տեսալսողական հաղորդումներ, պարտավոր են լուսաբանել կարեւոր իրադարձությունները», իսկ թե որոնք են կարեւոր իրադարձությունները,  որոշում է կարգավորող մարմինը:

«Եթե կարեւոր իրադարձությունը տեւում է մի քանի օր, ստեղծվում է առնվազն մեկ տեսանյութ իրադարձության ամեն օրվա մասին: Մեկ տեսանյութի տեւողությունը չի կարող կարճ լինել 60 վայրկյանից», — գրված է նախագծում: Այս և մի քանի այլ խնդրահարույց դրույթների շուրջ զրուցեցինք փաստաբան, իրավապաշտպան, միջազգային իրավունքի մասնագետ Արա Ղազարյանի հետ:

-Պարոն Ղազարյան, Հեռուստատեսության և ռադիոյի հանձնաժողովը որոշելու է, թե որ իրադարձությունը, քանի րոպե և քանի օր պետք է լուսաբանվի տեսալսողական մեդիայով: Ի՞նչ կարծիքի ե այս դրույթի մասին:

— Աշխարհում նման կարգավորման անալոգիա չկա, և չի էլ կարող լինել: Մենք անկախ պետություն ենք: Օրենքը կարող է սահմանել ընդհանուր բնույթի չափանիշներ, որի տակ արդեն անկախ ԶԼՄ-ները, որոնք ունեն անկախություն իրենց լրատվական քաղաքականությունն իրականացնելու հարցում, իրացնում են իրենց ստեղծագործական միտքը: Ավտորիտար պետությունների մասին մուլտեր կան՝ «Չիպպոլինոյի» հեքիաթը, այս օրենքը, կարծես, այդ հեքիաթից լինի:

— Օրենքի 9-րդ հոդվածում գրված է, որ արգելվում է տեսալսողական հաղորդումներում գործող օրենսդրությամբ արգելված արարքների կոչեր տարածելը, բայց չի նշել, թե օրենքով արգելված ո՞ր արարքների մասին է խոսքը: Կարել՞ի է օրենքում այսպիսի լայն ձևապկերպում անել:

— Ցանկացած արգելք, եթե մենք 21-րդ դարում ենք, պետք է հստակորեն նշվի, նեղ մեկնաբանվի: Սովորաբար արգելվում է այն խոսքը, որը պաշտպանված չի ազատ խոսքի իրավունքով, իսկ դա միայն ու միայն ատելության խոսքն է: Պետք է հստակ նշեն, որ արգելվում են բռնության,  սպառնալիքի, թշնամանքի, ռասսայական խտրականության և այլ կոչերը՝ստանդարտ այդ ցանկը: Այսօր անգամ «թրոլինգը» չի արգելվում՝ երբ դու անընդհատ ու անհարկի թիրախավորում ես կոնկրետ մարկանց: Հիմա ստացվում է, որ դու եթե հեռուստատեսությամբ նման բան արեցիր, ապա դա օրենքի խախտում է:

— Շարունակենք ընթերցել՝ հեռարձակողը ազատվում է պատասխանատվությունից, «եթե կոչի հեղինակը ուղիղ եթերում զուշացվել է իրավախախտման մասին, իսկ կրկնակի կոչի դեպքում ուղիղ եթերը դադարեցվել է»: Սա որքանո՞վ է իրավաչափ:

— Դա հիմարություն է: Ահաբեկիչների խոսքը չի կարելի տարածել ոչ մի դեպքում: Օրինակ, երբ որ «Սասնա ծռերի» կոչերը լրատվամիջոցները տարածում էին, դա եվրոպական իրավունքին հակասում է: Այս դրույթը նշանակում է՝ ես կարող եմ վերցնել, օրինակ, ահաբեկչության կոչը ու ասեմ՝ կներեք, սա տեռորիզմի քարոզ է, բայց քանի որ ես նախօրոք ասեցի՝ կներեք, ես դա տարածում եմ: Ստացվում է՝ դու դառնում ես խողովակ նման կոչերի տարածման համար: Իսկ այս օրենքը թույլ է տալիս նման կոչեր տարածել՝ դրա համար  պետք է մի հատ «մեղա գալ», ներողություն խնդրել, ու հետո այդ կոչերը տարածել: Օրենք գրողը պետք է ոչ միայն նվազագույն լրագրողական գիտելիք ունենա, այլ նաև հասարակագիտական, մարդու իրավունքների  նվազագույն պատկերացումներ: Սկսենք նրանից, թե ի՞նչ կարիք կա նման օրենք ընդունելու: Դա ինտերնետը կարգավորո՞ւմ է:

— Ոչ, չի տարածվում առցանց հեռարձակվողների վրա:

— Ուրեմն, ինչո՞ւ եք բերել դա: Օրինակ, Կիսաբաց լուսամուտները պորնոգրաֆիկ նյութ էին տարածում «Յութուբով»: Զգուշացրեցինք, որ պորնոգրաֆիկ նյութ է, և իրենք դադարեցրեցին: Բայց սկզբունքորեն չենք կարող նրանց պատսխանատվության ենթարկել, որովհետև կրիչը «Յութուբն» էր: Հիմա, եթե չենք կարող կարգավորել «Յութուբով» հեռարձակումը, ուրեմն, ինչո՞ւ ենք այդ նոր օրենքը բերել: Մենք ունեինք «Հեռուստատեսության և ռադիոյի» մասին օրենք, որը կարգավորում էր դաշտը: 

— Ձեր ասած «Կիսաբաց լուսամուտներին» հաջորդ կետն է վերաբերում: «Արգելվում են տեսալսողական հաղորդումները, որոնց մասնակիցները Հեռարձակողին նախապես հայտնի` կենցաղային հողի վրա առաջացած վիճաբանության, երկարատեւ ժամանակահատվածի ընթացքում ձեւավորված հակակրանքի արդյունքում հաղորդման բնույթով պայմանավորված կարող են կատարել օրենքներով արգելված գործողություններ»: Փաստորեն, մեզ մոտ «Կիսաբաց լուսամուտների» նման թոք-շոուները, որոնք բոլոր երկրներում տարածած են, օրենքով արգելվելու են: Արդյո՞ք այստեղ հեռուստատեսության և նաև մարդկանց իրավունքի խախտում չկա:

— «Կիսաբաց լուսամուտները» ևս ազատ խոսք է, որովհետև՝ճիշտ է, կենցաղային հարցերը առաջին պլան բերելով, չափազանցնելով, բայց ի վերջո ցույց է տալիս հասարակության ներսում առկա հիվանդություններրը: Քանի դեռ այնտեղ չկա բռնության փառաբանում, կամ այլ տեսակի քրեորեն հետապնդելի արարքներ՝ օրինակ, պորնոգրաֆիայի տարածում, այն, իր բոլոր ծայրահեղություններով հանդերձ, օրինական է: Չեք ուզում, մի նայեք: Հիմա այս մարդիկ վերցրել են, ուզում են մեր կյանքը կարգավորել:

— Օրենքի հեղինակներն առանձին կետով նաև գրել են, որ արգելվում են տեսալսողական հաղորդումները, որոնք հետապնդում են կանանց եւ տղամարդկանց սեռի հատկանիշով խտրականություն քարոզելու նպատակ կամ պարունակում են նման նպատակ հետապնդող տեղեկատվություն: Այդ նպատակը ինչպե՞ս է ապացուցվելու:

— Դա բարդ է, իհարկե: Այ դեպքում մեր գովազդների կեսը պետք է հանվի, որովհետ դրանց կեսը սեքսիզմ է պարունակում: Ասենք, երբ որ վառարանը համեմատում են կնոջ մարմնի հետ: Դա օրենքի խախտում է: Բայց սա ես դեռ կարող եմ ընդունել: Իհարկե, դա լայն սահմանում է, բայց քանի որ խտրականության մասին է խոսքը, ես այդ կետը նորմալ եմ համարում: Թեև այդ ամբողջի փոխարեն կարելի է դրույթ գրել, որ արգելվում է մարդու սեռի, ռասսայի, ազգության և այլ խտրական բնույթի հաղորումներ: Կարելի է այդ մի նախադասությունը դնել, կիրառելով սահմանադրության նորմը, խտրականության համընդհանուր արգելքի սկզբունքը դնելով, մնացածը կիրառողները՝ ՀՌԱՀ-ը, դատարանները կկիրառեն: ՀՌԱՀ-ը, օրինակ, մի անգամ արդեն «Ցայգին» պատասխանատվության է ենթարկել ռասիստական բնույթի նյութ հրապարակելու համար: Բայց մնացած մասով տպավորություն է, թե օրենքի հեղինակները վերցրել են ասեղ-թելը ու փորձել են  մեր մանրամասն կարգավորել խմբագրության անկախության հարցերը: Այնտեղ այնքան նյուանսներ կան: Ես վերջերս մի լրագրողի հարցրեցի՝ինտրիգը լրատվական կատեգորի՞ա է, ասաց՝ այո: Բայց մի կարմիր գիծ կա՝ ատելության խոսքը: Դրանից ավելի ոչինչ դու չես կարող արգելել: Կարող ես կարգավորել, ոչ թե արգելել:

— Թվում է, այս ամենն արվում է մի քանի հեռուստաալիքների դեմ, որոնք ամեն օր իրենց պարտքն են համարում ցեխ շպրտել գործող իշխանության վրա: Արդյո՞ք նման մեթոդներով կարելի է կանխել ա:

— Ոչինչ չի ստացվի, հակառակը՝ կդառնան ծաղրի առարկա, որովհետև ազատ խոսքը բազմազան հնարավորություններ է տալիս, տարբեր այլաբանությունների  միջոցով սուր խոսքը տեղ հասցնելու: Հիշում եք, երբ որ զրպարտությունն ու վիրավորանքը ապաքրեականացնում էին, ես զգուշացնում էի, որ սպասեք, հենց որ լրագրողները հասկացան, թե ինչի մասին է խոսքը, էլ ավելի արդյունավետ կարող են օգտագործել այս նոր դրույթները, էլ ավելի սուր կլինի քննադատական խոսքը: Այդպես էլ եղավ: Լրագրողները յուրացրեցին վիրավորանքի ու զրպարտության նորմերը ու սկսեցին տեղավորվել դրանց արանքում, սուր քննադատությունը պահելով: Հիմա ուզում են թնդանոթով կրակել ծիտիկների վրա: Ցանկացած նման կարգավորում ազատ խոսքի բնագավառում բերելու է ավելի ուժեղ անդրադարձի, որովհետև տեխնոլոգիաներն ավելի բազմազան են, քան այս օրենքն է փորձում կարգավորել:

Հ.Գ. Նախկին բոլոր իշխանությունների օրոք էլ երկրի ղեկավարը, այն ժամանակ՝ նախագահը իր աշխատակազմի միջոցով ուղիղ դիրեկտիվներ է իջեցրել բոլոր հեռուստաընկերություններին, թելադրելով, թե որ իրադարձությունը պետք է լուսաբանվի և ինչպես: Այս կանոնը, Թի-վիները պահում էին ներքին համաձայնությամբ, շատ լավ գիտակցելով, որ այն հակաօրինական է: Բոլորը գիտեին, որ եթե չենթարկվեին նախագահականին, եթե չլուսաբանեին նախագահի հանդիպումները, եթեր չտային նախագահականի, կառավարության «պրես-ռելիզները», կհայտնվեն տուգաանյին նստարանին, կզրկվեն նախագահականի ու կառավարության «բարիքներից»՝ արտասահմանյան ուղևորությունների տեսքով, հնարավոր է՝ կզրկվեն լիցենզիայից, ինչպես զրկվեցին, օրինակ, Ա1 պլուսը և «Նոյյան տապանը»: Այսօր այս միջամտություններին տրվում է օրենքի ուժ:

Սյուզան Սիմոնյան