Անհայտ կորած անձանց հինախնդիրը Հայաստանում․ ICMP ԶԵԿՈՒՅՑ

2024թ․-ին Անհայտ կորած անձանց միջազգային հանձնաժողովը (ICMP) հրապարակել է Հայաստանի վերաբերյալ տարեկան զեկույցը։  Ըստ զեկույցի Հայաստանում անհայտ կորածների թիվն անցնում է 1000-ը։ Մասնավորապես՝

• Ղարաբաղյան առաջին պատերազմ՝ 777 անձ
• Ղարաբաղյան Երկրորդ պատերազմ՝ 195 անձ
• 2023 թվականի սեպտեմբերի բռնի տեղահանման պատճառով անհայտ կորած՝ 42 անձ

ԴՆԹ նմուշառումների քանակը՝

• Ղարաբաղյան առաջին պատերազմ՝ 1200-1400
• Ղարաբաղյան Երկրորդ պատերազմ՝ 3000

Ըստ ICMP-ի Հայաստանում անհայտ կորած անձանց առնչվող հիմնական մարտահրավերն են՝

• Իրավական շրջանակը

Հայաստանը չունի համապարփակ օրենսդրություն, որը վերաբերում է անհայտ կորածներին և նրանց ընտանիքներին։

• Ինստիտուցիոնալ և ընթացակարգային բացերը

* Բացակայում է անհայտ կորածների վերաբերյալ տեղեկատվության կառավարման կենտրոնացված, ինտեգրված տվյալների համակարգը:

* Հաստատությունների միջև համակարգումը արդյունավետ չէ, ինչն էլ հանգեցնում է ձգձգումների:

* Դատաբժշկական և ԴՆԹ-ների վերականգնման հնարավորություններ բավարար չեն, մասնավորապես սահմանափակ են փորձաքննությունները՝ խառնված կամ այրված մնացորդների հետ աշխատելու համար:

• Ընտանիքների ներգրավվածությունը

* Ընտանիքները հաճախ բախվում են տեղեկատվության, իրավական և սոցիալական աջակցություն ստանալու դժվարությունների:

* Ընտանիքների կողմից նույնականացման արդյունքները վերանայելու կամ վիճարկելու մեխանիզմները բավարար չեն:

• Միջազգային համագործակցությունը

* Բացակայում է Ադրբեջանի հետ արդյունավետ համագործակցությունը որոնողական և վերականգնողական աշխատանքների համար.

* Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ԴՆԹ-ի պրոֆիլները համեմատելու անկախ մեխանիզմ չկա։

Առաջարկություններ

1. Ամրապնդել իրավական և ինստիտուցիոնալ շրջանակները

• Նախագծել և ընդունել «Անհայտ կորածների մասին» համապարփակ օրենքը՝ ապահովելով անհայտ կորած անձանց ընտանիքների իրավունքները և հստակ սահմանել պետության պարտականությունները։
• Ստեղծել անկախ պետական գործակալություն, որը կենտրոնացած է բացառապես անհայտ կորածների վրա՝ ներառելով քաղաքացիական հասարակության և ընտանիքի ներկայացուցիչներին:

2. Բարելավել տվյալների կառավարումը

Ներդնել տվյալների կենտրոնացված համակարգ, ինչպիսին է ICMP-ի Տվյալների ինտեգրված կառավարման համակարգը (iDMS)՝ տվյալների արդյունավետ մշակման, դրանց հետևելու և հաղորդակցության համար:

3. Բարելավել դատաբժշկական ընթացակարգերը

• Ուժեղացնել դատաբժշկական գիտագործնական կենտրոնի կարողությունները, մասնավորապես  արդյունավետ աշխատելու կմախքի, այրված կամ մասնատված մնացորդների հետ:
• Ապահովել վերականգնման ստանդարտացված արձանագրություններ և թույլ տալ լուսանկարչական փաստաթղթերի կիրառումը որոնողական աշխատանքների ընթացքում:

4. Ընտանիքների իրավունքների և ներգրավվածության երաշխիք.

• Սահմանել ընտանիքներին ծանուցելու հստակ արձանագրություններ՝ ներառելով հոգեսոցիալական աջակցություն:
• Ընտանիքների համար ստեղծել մատչելի համակարգեր՝ դեպքերին հետևելու և պատասխանատու մարմինների հետ շփվելու համար:

5. Խթանել միջազգային համագործակցությունը

• Ջատագովել Ադրբեջանի հետ համագործակցության մեխանիզմների ստեղծումը՝ վերականգնման գործողությունները և ԴՆԹ-ի համեմատությունները հեշտացնելու համար:
• Փնտրել միջազգային աջակցություն՝ ուժեղացնելու ներքին կարողությունները և խթանելու թափանցիկությունը:

2004 թ․-ից ՀՔԱՎ գրասենյակը զբաղվում է անհայտ կորած անձանց խնդիրներով, պայքարում, որ «Անհայտ կորածի մասին» օրենքն ընդունվի։ Հաշվի առնելով հակամարտության սրման մշտական վտանգը՝ ՀՔԱ Վանաձորի գնասենյակը 2000-ականներին նախաձեռնեց «Անհայտ կորածի մասին» ՀՀ օրենքի նախագծի մշակման աշխատանքները՝ ՀՀ Ազգային ժողովի, ՀՀ նախագահի աշխակազմի, ՀՀ պաշտպանության նախարարության, ՀՀ ոստիկանության, ՀՀ ազգային անվտանգության ծառայության, ՀՀ առողջապահության նախարարության, ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական ապահովության հարցերի նախարարության, ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի, ինչպես նաև Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի ներկայացուցիչների հետ համատեղ։

Առաջարկված օրենքի նախագծով նախատեսվում էր անհայտ կորածի իրավական կարգավիճակի սահմանում, ինչպես նաև անկախ մասնագիտական կառույցի ստեղծում, որը պետք է զբաղվեր անհայտ կորածի ճակատագրի և գտնվելու մասին տեղեկությունների ձեռքբերմամբ։ Օրենքի նախագիծը ենթադրում էր նաև անհայտ կորածի հարազատների հանդեպ պարտավորությունների ստանձնում և անհայտ կորչելու հանգամանքների քննություն։

«Անհայտ կորածի մասին» Օրենքի նախագծի ներկայացումից (2011 թ.) միայն 13 տարի անց Հայաստանի Հանրապետությունը գործուն քայլեր ձեռնարկեց Օրենքի նախագծի ընդունման ուղղությամբ։ 2024 թ. մայիսին ՀՀ արդարադատության նախարարությունը Կազմակերպությանը տրամադրեց  «Անհայտ կորած անձանց վերաբերյալ» օրենքի հայեցակարգը:

Ըստ ՀՀ արդարադատության նախարարության, Օրենքի նախագծի մշակումը ամփոփման փուլում է։

Անհայտ կորած անձանց միջազգային հանձնաժողովի (ICMP)  կողմից 2024թ․-ին հրապարակած զեկույցում տեղ գտած խնդիրները ՀՔԱՎ գրասենյակը բարձրաձայնում է շուրջ երկու տասնամյակ։ Գրասենյակը, ելնելով պետության կողմից իր քաղաքացիների կյանքի, առողջության և անվտանգության ապահովման և դրանց վերաբերյալ  հանրային պատշաճ իրազեկման պարտականությունից, իրականացրել է 2020 թ-ի սեպտեմբերի 27-ից նոյեմբերի 9-ը ժամանակահատվածում պատերազմական գործողությունների հետևանքով անհայտ կորածների, նրանց ընտանիքների խնդիրների բացահայտում և վերլուծություն, որի միջոցով անդրադարձել է անհայտ կորած անձանց և նրանց ընտանիքների խնդիրներին, պետության կողմից իրականացվող քայլերին:

Մեր ուսումնասիրությունները ցույց են  տվեցին, որ

• անհայտ կորած անձանց ընտանիքների իրենց հարազատի գտնվելու վայրի և ճակատագրի մասին տեղեկություն ստանալու իրավունքը պետության կողմից արդյունավետ կերպով չի ապահովվում,
• անհայտ կորած անձանց վերաբերյալ առկա չէ մեկ միասնական տեղեկատվական բազա, որտեղ հավաքագրված կլինեին անհայտ կորած անձանց վերաբերյալ ամբողջական տվյալները,
• պետական տարբեր մարմիններ իրականացրել են միևնույն  լիազորությունները և գործառույթները 2020 թ. պատերազմական գործողությունների ընթացքում և հետպատերազմական շրջանում, ինչի պատճառով անհայտ կորած անձանց ընտանիքների համար որոշակի չէ, թե որ մարմնին կարող են դիմել տարբեր հարցերի առնչությամբ տեղեկություններ ստանալու համար,
• պատերազմի անմիջական և  ուղղակի ազդեցությունը կրած անհայտ կորած անձանց ընտանիքները ունեն բազմաթիվ կարիքներ, մասնավորապես՝ սոցիալական, իրավական, ֆինանսական,  հոգեբանական աջակցության,
• պատերազմական գործողցությունների հետևանքով անձանց անհայտ կորչելու հանգամանքների ուսումնասիրությունը ՀՀ որևէ օրենքով կամ նորմով չի կարգավորվում։